Početak 20. veka, uzavreo kao nemirno more, iz svojih kulturnih, geopolitičkih i društvenih uragana na obalu srpske umetničke scene donosio je redom pesnike i prozaiste koji su odlučno menjali ne samo utvrđene književne obrasce već pogled na prošlost, sadašnjost, sledstveno i budućnost, oblikujući je snagom i novinom svog izraza. Od imena koja nas sa tih mora zapljuskuju danas, imena koja su stubovi savremene srpske književnosti – Vladislava Petkovića Disa, Bore Stankovića, Ive Andrića, Miloša Crnjanskog, te Rastka Petrovića, u senci sećanja mogu nepravedno da ostanu oni koji nisu imali tu sreću, ili snagu izraza, da stoje rame uz rame sa gorepomenutima, a danas ih opravdano možemo smatrati najboljima koje je ova zemlja mogla da ponudi. Ako je Andrić doneo zreli realizam, ojačao temelje i postavio stubove pripovedanja, a Crnjanski uneo radikalne promene u sve književne žanrove svojim velikim umećem eksperimentisanja i lirizacije, onda je Stanislav Vinaver, sasvim sigurno, književnik koji je jačinom imaginacije i raznorodnošću znanja hrabro išao napred – pre svih.
Vinaver je rođen u Šapcu, u jevrejskoj porodici, gde se matematička preciznost preplitala sa muzičkom harmonijom, budući da mu je otac Abraham, lekar i naučnik, usadio ljubav prema egzaktnim naukama, dok mu je majka Ruža, pijanistkinja i učenica samog Rimskog-Korsakova, razvila osećaj za muziku koja će kasnije oblikovati njegovu poeziju. Od malena prkosan i samosvojan, izbačen je iz Šabačke gimnazije i školovanje je nastavio u Beogradu, a potom je Sorboni studirao matematiku, ali su mu džepovi bili puni pesničkih zbirki. Dok su drugi birali između nauke i umetnosti, on je prkosno zgrabio obe. Pariz mu nije doneo samo diplomu – darovao mu je i prvi susret sa evropskom avangardom, koja će zauvek promeniti njegov pogled na književnost, ali i mentorstvo i poznanstvo sa čuvenim filozofom Anrijem Berksonom. Berksонova teorija intuicije i kritika mehanicističkog poimanja vremena duboko su uticali na Vinaverovo razumevanje kreativnog čina. Od Berksona je preuzeo ideju da je kreativnost dinamički proces, a ne statička reprodukcija, što će kasije postati temeljno načelo njegovog shvatanja umetnosti i prevođenja. Prvu zbirku poezije Mjeća napisao je kao dvadesetogodišnjak, a potom i knjigu Priče koje su izgubile ravnotežu 1913, koja je označila početak velikih promena u temama i pristupu pripovedanju. Drugačiji pogled na svet donosi mu poslanstvo u Francuskoj, Velikoj Britaniji i Rusiji 1916. godine. Upoznavši se sa revolucionarnim i levičarskim idejama, Vinaver po povratku drži predavanje o Oktobarskoj revoluciji i, ne kritikujući je javno, stiče omraženi epitet levičara.
Početak Prvog svetskog rata zatekao ga je na putu između intelektualnog Pariza i rodnоg Šapca, kada doživljava jedan od najtraumatičnijih perioda srpske istorije – Albansku golgotu, kao dobrovoljac i jedan od čuvenih 1300 kaplara. Ovaj period je za Vinavera, poručnika đačkog bataljona, predstavljao doba intenzivne intelektualne transformacije. U najtežim trenucima povlačenja kroz albanske planine, Vinaver piše dnevnik koji je istovremeno ratni izveštaj, filozofski traktat i poetski dokument. Beležio je ne samo faktografiju, već i lirske impresije, psihološke portrete saboraca, filozofske refleksije o ljudskoj patnji i otpornosti. Zanimljivo je da je čak i u tim ekstremnim uslovima nastavio da prevodi (a preveo je, u godinama koje dolaze, Dobrog vojnika Švejka, Alisu u zemlji čuda, Toma Sojera). U svom ratnom rancu, između municije i vojne opreme, nosio je rukopise francuskih pesnika. Taj simbolički gest govori više o njemu nego hiljade stranica biografije – umetnost kao spas, jezik kao utočište. Po povratku u Beograd, Vinaver postaje centralna figura srpskog modernizma – njegov “Manifest ekspresionističke škole” postao je svojevrsna zastava pod kojom su se okupljali mladi stvaraoci željni promena, između ostalih i Rastko Petrović, Miloš Crnjanski, Ljubomir Micić, Rade Drainac, Marko Ristić. Nakon Prvog svetskog rata, kada je Nova Kraljevina SHS tek formirana, Vinaver biva angažovan zahvaljujući svojim izuzetnim jezičkim sposobnostima i širokom intelektualnom horizontu, najpre pri Ministarstvu prosvete, a potom u periodu od 1920. do 1922. radi kao diplomatski službenik u Ministarstvu inostranih poslova Kraljevine SHS.
Ozbiljno i široko poznavanje literarnih prilika, stavova i pogleda koji su prethodili srpskoj avangardi, kao i prkos prema kritikama i Antologiji novije srpske lirike Bogdana Popovića, Vinaveru su poslužili kao inspiracija za knjigu pesničkih parodija, jedinstvenoj u našoj književnosti – Pantologija novije srpske pelengirike predstavlja pravo remek-delo ovog žanra, a svakako je inspirisano i Vinaverovim maestralnim prevodom Gargantue i Pantagruela Fransoa Rablea. Afirmisan kao novinar, prevodilac, diplomata i pesnik, Vinaver potom piše Gromobran svemira, prvu knjigu hibridnih žanrova na srpskom jeziku, zamišljenu kao polemiku između “starih” i “novih” umetnika, krcatu aluzijama, metaforama, sa jedinstvenom imaginativnom snagom, zbog čega ga danas smatramo prvim piscem naučne fantastike u Srbiji.
Pomalo ekscentrična priroda Vinaverova može navesti na pogrešan zaključak o tome za šta se zalagao i koliko je bio dosledan u svojim idejama. Kao čuvar baštine, sa željom da njegova zemlja napreduje, Vinaver je na polju literature učinio veliki poduhvat svojim tumačenjem Njegoša i svojevrsnom rehabilitacijom Laze Kostića, pišući i danas veoma uticajnu studiju Zanosi i prkosi Laze Kostića. Kao čovek istančanog osećaja za stvaralačku vrednost, prvi je pisao o Lirici Itake M. Crnjanskog, zbog kritike o Jovanu Hristiću bio je 3 dana u zatvoru, a Rastkovo pisanje i literarni razvitak pratio je u stopu. Prijatelj mnogih, Vinaver je bio popularan i omiljen među velikim brojem književnika, a o njegovom karakteru svedoče i diplomatski podvizi – kao novinar ili član obaveštajnih redakcija, Vinaver je, pored pomenutih zemalja, službovao i u Švajcarskoj (Bernu i Ženevi) i Nemačkoj. Iako svega nekoliko meseci na funkciji u Bernu, tokom 1927. godine, Vinaver je uspeo da dobro organizovanu propagandu bugarske VMRO u Makedoniji i Kraljevini SHS suzbije dnevnim pisanjem članaka, pobijajući propagandno delovanje. Zavidljivost i netrpeljivost prema njegovom umeću doneli su mu premeštaj u Ženevu, gde ga od spletkarenja spasava prijatelj Konstantin Fotić. Nakon dve godine rada u Jugoslaviji, Vinaver je postavljen za atašea za kulturu pri poslanstvu u Berlinu, takođe angažovan na propagandnom radu. U Berlinu dolazi u sukob sa drugim dopisnikom, Omerom Kajmakovićem, zbog nepoštovanja nadležnosti u poslu. Sukob je trajao tri godine I kulminirao fizičkim obračunom, a završen je Kajmakovićevim premeštajem i dodelom potpune nadležnosti Vinaveru, koji postaje zvanični ataše za štampu. Dužnosti je razrešen 1934. godine, zbog žučne odbrane Jugoslavije od oštre kritike vladajućih nacista – smatrano je da je Vinaver previše srčan i da to može štetiti poziciji zemlje. Blizak Stojadinovićevoj vladi, razrešen je sa dužnosti 1938, kada na vlast dolazi Dragiša Cvetković, kao nosilac ordena Legije časti. Čitav period službovanja Vinaver ne zapostavlja pisanje, ni učestvovanje u književnom životu zemlje – tri zbirke poezije, dopuna Pantologije i književne kritike o Crnjanskom, Rastku, Nastasijeviću i drugim, manje poznatim autorima, pokazatelj su ogromne kreativne energije i talenta kojima je Vinaver raspolagao. No, sudbina se, kao i sa mnogim našim književnicima, poigrala sa Vinaverom – tokom Aprilskog rata 1941. zarobljen je kao rezervni kapetan i rat provodi u nemačkom logoru Osnabrik.
Nakon rata, Vinaver se vraća u Jugoslaviju i radi kao književnik. Za nova jugoslovenska stremljenja njegova književnost nije bila podobna, samim tim ni prihvaćena. Vrativši se svojoj velikoj ljubavi, parodiji i satiri, Vinaver je pod pseudonimima pisao duhovite parodije, članke i komentare. Pozno Vinaverovo stvaralaštvo danas se smatra njegovim najzrelijim i najpotpunijim literarnim radom. Kao već zreo pesnik, književni teoretičar i kritičar, okrenut jeziku i njegovim mogućnostima, Vinaver najpre piše antologijski esej “Jezik naš nasušni” (1952), a potom i zbirku poezije Nadgramatika i kapitalno delo Zanosi i prkosi Laze Kostića, za koje, zbog prirode svojih pogleda i jugoslovenske politike, do kraja života nije našao izdavače, te su oba dela objavljena posthumno, 1963. godine, i oba nisu naišla na razumevanje, te im je značaj prepoznat tek pre dve decenije. Vinaverovoj sahrani 1955. godine u Beogradu prisustvovali su njegovi prijatelji, književnici Ivo Andrić, Veljko Petrović, Milan Bogdanović.
Sasvim je jasno da Stanislav Vinaver predstavlja jedinstvenu figuru u srpskoj književnosti prve polovine 20. veka, kao matematicar i muzičar, pesnik i prevodilac, diplomata i ratnik, avangardista i čuvar tradicije. Njegova raznovrsnost talenata i interesovanja, kao i neumorni stvaralački duh, učinili su ga jednim od najsvestranijih stvaralaca svog doba. Uprkos tome što njegova dela nisu uvek nailazila na razumevanje savremenika, vreme je pokazalo vrednost njegovog stvaralaštva. Njegov doprinos srpskoj književnosti je višestruk – od uvođenja novih književnih formi i žanrova, preko maestralnih prevoda, do značajnih kritičkih studija. Vinaverov život i delo svedoče o stvaraocu koji je bio ispred svog vremena, spajajući naizgled nespojivo – tradiciju i modernost, nauku i umetnost, humor i ozbiljnost. Umesto završne reči, koja je veoma teška ako se ima u vidu osobenost ovog “nadgramatičara”, “čuvara sveta” i “pantologičara”, donosimo jednu parodiju pesme Jovana Dučića iz Pantologije:
Jovan Dučić.
Scena iz dvora Dušanova.
Kukumavke guču. Paunice brekću
Javorovi šušte, jasenovi šume
Jauču jablani i lavovi štekću
Jedeci fijuču: carski glumci glume.
Carski glume glumci.
Car sedi i sluša
Danas car je veso, i sav dvor to znade.
I kad najzad dođe kraj zlatne parade
Uze care cvetnu citru od čauša.
I sviro je dugo s puno vere čvrste
A tice i zveri, ljudi, čeljad razna
Gledahu sa slutnjom na careve prste
Lijući na patos ulja grčkih vazna.
Tekst: Aleksandra BATINIĆ
Foto: FB stranica Stanislav Vinaver