Pesnik Miloš Crnjanski (II deo)
Čitajući Liriku Itake biva jasno da se Crnjanski nakon rata osećao kao Odisej i taj omen ratnika-povratnika, lutalice, mudraca i časnog ljubavnika nosiće sa sobom čitavog života. Pozicionirajući se munjevito na književnoj sceni, Crnjanski je još uvek bio student Filozofskog fakulteta kada je 1920. godine na istom upoznao svoju buduću suprugu, Vidu Ružić. O Milošu je čaršija već imala mišljenje kao o anarhisti i ženskarošu (uostalom, na početku svog prvog romana, Dnevnik o Čarnojeviću, Crnjanski se i sam poziva na Kazanovine memoare), dok je Vida Ružić bila ćerka ministra prosvete Dobrosava Ružića, i pripadala generaciji devojaka koje su trasirale put potonjim obrazovanim i emancipovanim ženama. Upoznali su se tako što je Vida na predavanju stavila šešir na mesto pored sebe, signalizirajući da je zauzeto. Prkosni šaljivdžija Crnjanski seo je baš na to mesto i tako je otpočela ljubavna priča koja će s nesmanjenim žarom trajati bezmalo pedeset godina. Vidina porodica nimalo nije bila srećna njenim izborom (postoji indicija da joj je stric već ugovarao brak sa nekim oficirom), te ona odlučuje da se na neko vreme skloni u Pariz. Crnjanski ju je ispratio na stanici, uz obećanje da će joj pisati, pa ipak, narednog dana prodaje svoju kuću u Pančevu i odlazi za njom put Pariza. Venčali su se 1921. godine, a potom zajedno putuju po Parizu, Bretanji i Italiji (sa putovanja kroz Italiju Crnjanski će se vratiti sa jednim od najlepših putopisa u srpskoj književnosti – Ljubav u Toskani).
Život Crnjanskog i Vide bremenit je usponima i padovima, posve obeležen Miloševom karijerom, karakterom i stavovima, u čemu mu je Vida bila verni saputnik i pratilac. Od ideje da u Parizu doktorira na poetici Laze Kostića, Crnjanski se po povratku iz Italije zaposlio kao predavač pančevačke gimnazije, kada stiče diplomu na Filozofskom fakultetu 1922. godine. Naredne godine prelazi na mesto predavača u IV beogradskoj gimnaziji, i na tom mestu ostaje osam godina. Učenici su mu bili tada poznati fudbaleri SK Jugoslavije – Milutin Ivković (Milutinac), Momčilo Đokić (Moša), Branislav Hrnjiček (Hrnja), potonji reprezentativci. U Pančevu, Crnjanski je i sam igrao za SK Pobedu, a ogromnu ljubav gajio je prema klubu Jugoslavije, postavši njegov vatreni navijač.
Tih godina, Crnjanski već postaje poznat i značajan književnik – nakon romana prvenca Dnevnik o Čarnojeviću, on aktivno radi da upoznavanju i približavanju stranih kultura srpskoj, prevodeći i štampajući Antologiju kineske lirike i Pesme starog Japana. Sarađuje i sa listom „Politika“, dok mu u „Srpskom književnom glasniku“ izlaze nastavci romana Seobe.
Međutim, uspehe u književnosti pratili su i izlivi nepopustljivog, srčanog i temperamentnog Miloševog karaktera, o čemu najbolje svedoči priča o dvoboju sa Tadijom Sondermajerom, koji se dogodio u blizini Vršca 1926. godine. Iako proučavaoci biografije ovog pisca nisu utvrdili pouzdan razlog njihovog sukoba, legenda kaže da su se Crnjanski, kao urednik lista „Naša krila“ (tadašnji list o avijaciji), i Sondermajer, ratni heroj i pionir ratnog i civilnog vazduhoplovstva, zvadili u kafani oko pitanja da li su bolji nemački ili francuski avioni. Crnjanski se posvađao sa petoricom vazduhoplovaca i bacio im rukavice u lice, izazvavši ih na dvoboj. Znajući da će se to loše završiti po pisca, četvorica su odustala, ali ne i Sondermajer koji je želeo da odbrani svoju vojničku čast. Odlučili su da se obračunaju pištoljima porodice Dunđerski – Miloševi sekundanti bili su književnik Dušan Matić i reditelj Branko Gavela, a Tadijin – arhitekta Aleksandar Deroko. Izašavši na poljanu, okrenuli su leđa jedan drugom i krenuli da broje korake. Crnjanski je imao pravo da puca prvi – i promašio je. Nakon toga, Sondermajer je uzviknuo „Odustajem!“, ne želeći da puca, što je Crnjanskog toliko razbesnelo da je vikao, praskao i zahtevao da Tadija puca, što on, naravno, nije učinio. O stavu Crnjanskog povodom ovog događaja svedočio je njegov prijatelj Milan Jovanović Stojimirović, prenoseći komentar: „Mene je užasno vređalo što Sondermajer nije hteo da puca. Pitao sam se: Da mu nije ispod dostojanstva da puca na mene? Bio sam izvan sebe, ali moram da priznam da me je njegov gest iznenadio i zaprepastio. Bilo je u njemu nečega zbilja viteškog.“
Narednih godina Crnjanski započinje i svoju karijeru – postaje ataše za kulturu pri Ambasadi Kraljevine Jugoslavije u Berlinu, a na njegov poziv Nemačku posećuje pisac Veljko Petrović. U povratku sa jednogodišnje službe, Crnjanski 1930. godine dobija nagradu Srpske akademije nauka za roman Seobe. Gajeći ogromnu ljubav prema putovanjima, neko vreme putuje brodom po Sredozemnom moru i izveštava iz Španije. Crnjanski je voleo da piše novinske članke i reportaže – oni su mu bili najbrži i najjednostavniji put do čitalaca i ujedno otvarali prostor za iskazivanje sopstvenih stavova, u čemu je uživao. Pokrenuo je list „Ideje“ sa zamišlju da piše o Svetom Savi i srpstvu, sarađivao u časopisu „Vreme“, odakle potiče čuvena polemika sa Krležom, a istovremeno je pisao o svojim putovanjima, i danas se može smatrati najplodnijim putopiscem u srpskoj književnosti.
Tridesete godine 20. veka bile su izuzetno turbulentne, kako u političkom i društvenom, tako i u kulturološkom smislu. Od pojave fašizma i uspona Adolfa Hitlera, preko velike krize u Americi, do izbijanja Španskog građanskog rata i krize u Jugoslaviji, umetnost je pomno pratila velike promene, i sama se trudivši da izmeni svoj odnos prema reči, slici i muzici, sa velikim uspehom. Crnjanski se u svemu tome našao kao diplomatski službenik u Berlinu i Rimu, u periodu između 1935. do 1941. godine. Tokom Španskog građanskog rata, za list „Vreme“ izveštavao je iz Frankovog štaba, a kao dopisnik iz Rima o Musolinijevoj politici. Njegova pozicija je bila vrlo specifična, zapravo neformalna, budući da je imao zadatak da utiče na javno mnjenje, a poverenje za takvu vrstu misije pružio mu je tadašnji predsednik vlade, Milan Stojadinovć. Stojadinovićeva vlada okrenula se Nemačkoj i Italiji, a zadatak Crnjanskog, između ostalog, bio je da suzbija komunizam, te se povezivao sa antikomunističkim udruženjima. Karijera Crnjanskog išla je uzlaznom putanjom sve do promene vlade u Jugoslaviji, kada Stojadinovića zamenjuje Dragiša Cvetković, 1939. godine. U Rimu, u kom se tada nalazio, Crnjanski je dobijao sve manje zadataka, te su mu i izveštaji sve šturiji. Tu je dočekao i početak II Svetskog rata, da bi, potom, bio prvo evakuisan u Madrid i Lisabon, a konačno, 1941. godine, u London.
Crnjanski je bio izraziti protivnik komunista, i kao takvom, povratak u Jugoslaviju za njega nije bio opcija. Za razliku od Andrića koji je, budući u tom periodu ambasador Jugoslavije u Berlinu, stavljen u položaj da Hitleru preda papir sa kapitulacijom Jugoslavije, a potom i da ga povuče, vrativši se u julu 1941. u Beograd, Crnjanski ostaje u Londonu, kao emigrant. Kako usred rata, u tuđini, bez novca i pomoći živi srpski pisac? Više o tome sledeći put.
Tekst: Aleksandra BATINIĆ
Foto: Zadužbina Miloša Crnjanskog